Irak mı, ıırak mı; Nasıl telaffuz edelim?

• Devletin adı Irak, yani ‘ıırak’ değil. En azından Wikipedia’yı açıp bakalım. Kendi dillerindeki yazılışı da (عراق) ‘ayn, ra, uzatma için elif ve kaf harfinden oluşuyor. Hatta özel isim olduğu için elif lam takısıyla yani marife haliyle yazılıyor: العراق. Türkçe olarak ‘ı’ sesiyle karşıladığımız harften sonra bu sesi uzun söylemeyi gerektirecek bir ya (ye) sesi olması gerekiyordu ki bu yok.
• ‘İran’ kelimesinde ilk sesi neden uzatıyoruz? Çünkü ilk harften sonra uzatmak için bir ya harfi var (ايران).
  
• Söz gelimi bu devletin isminin başında bir de elif harfi olsaydı (اعراق) yani ‘ığraag’ olsaydı o zaman belki Türkçe seslerle konuşma gereği ‘Iırak’ diyebilirdik. Bu haliyle de başka bir anlama geliyor Arapçada.
  
• Eğer bir uzatmadan söz edeceksek ‘r’ sesinden sonra elif harfiyle bir uzatma sağlanmış yani ‘Iraak’. Devletin tam adı, Irak Cumhuriyeti, (العراقية الجمهورية) el-Cumhūrīyyetü'l-‘Irākīye. ‘TDK Sesli Türkçe Sözlük’e bakalım, Irak ve versiyonları seslendirilirken hepsinde ‘ı’ sesinin kısa okunduğunu duyarız / görürüz. Devletin adı Irak ise peki bir kısım ünlü spiker ya da seslendirme sanatçısı neden ısrarla ‘Iırak’ der.
  
• Bazılarının gerekçesi şu: ‘Falan ağabey böyle diyor’Falan ağabeye sorduğunuzda da şu cevabı alıyorsunuz: ‘uzak’ anlamındaki ‘ırak’ ile karıştırmamak lazım yani sıfatla devlet adını ayrıştıralım diye böyle yapıyoruz diyorlar. Bu arkadaşlar Sesteş kelimelerdeki farklılığı gösterebilmek için bazı sesleri uzatarak değiştirirken bazılarını da inceltiyorlar. Örneğin ‘bidon su ile dolar’daki ‘dolar’ ile Amerikan para birimi ‘dolar’ı karıştırmamak için ‘l’ sesini incelterek ‘dolâr’ diyorlar. İyi de bu bize bir devletin orijinal söyleyişini bozma yetkisi verir mi, hem de kelime Türkçeleşmişken.
  
• Evet, Türkçe sıfat olarak kullanılan uzak anlamında bir ırak var. ‘ırak’, (ırağ, ırah, yırak gibi versiyonları var). Cümle içinde kullanırsak: "Sesin ıraktan gelir, yürek deler." Sesin uzaktan gelir yürek deler anlamında. Burada ‘ı’ sesini uzatacak bir neden görmüyoruz. Osmanlıcada (اراق) ayn yerine elifle yazılıyor.
  
• Bir de Arapçadan dilimize geçmiş yine aynı yazılan ırak (عراق) makamı var. Türk Musikisinde makamlardan birinin adı. Irâk-gerdaniye, ırâk-ı acem gibi çeşitleri var. Bu makam adında da bir ‘ı’ uzatması yok.
  
• Sesteş kelimelerdeki farklılıkları belirtmek için uzatma ekleme diye bir kural gelişecekse hepsinde uyguluyor olmamız lazım ki bu garabet olur. Örneğin hafif açıklık anlamındaki aralık ile Aralık ayını veya Aralık ilçesini ayırmak için birine ‘aaralık’ mı diyeceğiz. Bunu anlam ayırıcı bir özellik olan bir uygulama olan vurguyla yapıyoruz. Örneğin, “Aralık ilçesinde Aralıkta soğuk bastırınca evin bir de aralık bir yerdeyse vay haline!”
  
• Sonunca gelirsek, Irak devletinin adını telaffuz ederken herhangi bir uzatma yapmıyoruz. Irak, Iraklı, Irak’tan.
  
• Sadece şuna dikkat ediyoruz; iki seslemden yani iki heceden oluşan yer adlarında yaptığımız gibi ilk heceyi vurguluyoruz.‘ı-RAK’, ‘ı-RAKlıllara’ demiyor; ‘Irak’, Iraklılara diyoruz.
  
• Bir de son bir not: Bu isme çekim eki geldiğinde ‘k’ sesini yumuşak ‘g’ye (ğ) çevirip onu da okumayarak ‘Başbakan ırağa gitti’ demiyoruz. O zaman Başbakanın uzak bir yere gittiği anlamı çıkar. İşte devlet olan Irak ile uzak anlamındaki ‘ırak’ı asıl burada ayırmak gerekiyor. Nasıl telaffuz ediyoruz: ‘Başbakan Irak’a gitti’ diyoruz, ‘ırağı ziyaret edecek’ demiyoruz ‘Başbakan Irak’ı ziyaret edecek’ diyoruz.
• KAYNAKLAR
  
  
  Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ferit Develioğlu
  Konuşma Dili ve Türkçenin Söyleyiş Sözlüğü. İclâl Ergenç
  Konuşturan Sözlük. Şener Mete
  Wikipeda.org
  TDK Türkçe Sesli Sözlük
  
  
  Not: Yazılar kaynak gösterilerek yayınlanabilir.
  
  Nisan Kumru