Radyo Tiyatroları Üzerine

RADYO TİYATROLARI ÜZERİNE NİSAN KUMRU İLE SÖYLEŞİ Diyanet Aile Dergisi Ağustos 2014 sayısı

Bugüne kadar onlarca radyo tiyatrosunun, arkası yarının senaryo yazımından yönetmenliğine kadar pek çok alanında çalışmalarınız oldu, hala da devam ediyor. (Hem bir dinleyici hem de bu işe gönül vermiş biri olarak) radyo tiyatrolarının sizin için ifade ettiği değeri nasıl tarif edersiniz?

Tren yağmurlu bir gardan hareket eder. Ara ara çakan şimşekler trendin düdüğüne karışır. Lokomotif raylarda çıkardığı ritmik sesle şehirden ayrılmaktadır. Tedirgin ayak sesleri yaklaşır Kapı açılır ve kapanır. Kompartımana bir adam girmiştir, kalın esrarengiz bir ses "yolculuk nereye" diye sorar ve bir heyecan başlar. Bir başka sahne: Karda zorlukla, nefes nefese yürümeye çalışan bir adamın sesini duyarız. Rüzgâr uğuldar. Birden ayak sesleri susar. Bir tahta kapı sert sert dövülür. İçerinden koşuşan ayak seslerini duyarız. Kapı gıcırtıyla açılır. İçerinden gürül gürül yanan sobanın çıtırtıları duyulur. Yorgun bir ses "hemen benimle gelmeniz gerekiyor, acele edin ölüm kalım meselesi" der ve bir koşu tüm aileyi peşinden sürükler. Bir merak alır bizi. Elimiz işte kulağımız radyodadır.

Ben, benim kuşağım benden önceki kuşak bunlarla büyüdük. Radyo tiyatrolarında, dinleyiciye ulaşan sadece seslerdir ama dinleyen evleri ağaçları, koşan adamları kendi yerleştirir sahneye, bu adamların seslerine bir yüz çizer onları hareket ettirir. Radyo tiyatroları benim için, hayal dünyamızı geliştirmemize, soyut düşünebilme yetimizin artmasına katkısı büyük olan, seslerle örülmüş, gerisini dinleyenlerin kurduğu harika bir evren. Filmlerin alternatifi olmayan, sahne tiyatrosundan da ayrı olarak Radyoda icra edilen bir sanat dalı. Radyo oyunlarını dinlerken, dizi ve filmlerde bulamayacağınız bir giz, bir haz var. Bu, yapımda dinleyicinin de görev almasından kaynaklanıyor bana göre.. Bir derdi, tasası olan insanların bunu anlatabilmeleri için sanatın sunduğu imkânlarla kendilerine buldukları bir yol, güzel bir araç…

Türkiye’de radyo tiyatrolarının tarihsel serüvenine baktığımızda nasıl bir tabloyla karşılaşıyoruz? Bu formatın yayın hayatına kazandırılması hangi yıllara uzanır?Türkiye'de ilk radyo tiyatrolarının 1950'li yıllarda İstanbul Radyosu'nda yayınlanmaya başladığı söylenir. Dışarıda ise daha eski… Radyo yayınlarında haber iletimi, yarışma ve müzik eğlence programlarının yanında kurguya dayanan programlar yayınlama isteği radyo tiyatrosunun ortaya çıkmasını sağlamış. Radyo oyunları, özellikle 2. Dünya Savaşından sonra yaygınlaşarak bir radyo klasiği haline gelmiş. İlk zamanlarda bu format 'soap opera' olarak adlandırılıyordu. Düşünün o zamanın en iyi filmleri ve dizileri bunlar. Radyonun başına toplanmak diye bir deyim var. Çok büyük bir dinleyici kitlesini peşinden sürüklüyor bu yapımlar.  O kadar etkili ki, 1938 yılında Dünyalar Savaşı adıyla yayınlanan bir oyun ABD'de kısa süreli bir panik yaşanmasına sebep oluyor. Oyunda, marslıların Dünyayı işgal ettiği konusu bir haber bülteni şeklinde işleniyor ve bunun sadece bir radyo tiyatrosu olduğu daha sonra anlaşılıyor.

O dönem genelde radyonun ve özelde radyo tiyatroların halk içinde edindiği yeri anlatan filmler var. 'Radyo Günleri' bunlardan biri.

Bir video paylaşım sitesinde 1938 yılında görüntülü olarak kaydedilmiş, bir radyo oyunun çekimini gösteren bir video var. Tiyatro oyuncuları mikrofona yaklaşarak uzaklaşarak repliklerini seslendiriyorlar. Ama arkada koca bir prodüksiyon var, onlarca düzeneğin başında ses efektlerini yapan bir çok insan çalışıyor: Atların koşma seslerini çıkaranlar, arabanın motor sesini veren düzenek, mutfakta bulaşıkları gerçekten yıkayan bir kadın, araba kapıları ev kapıları ve bunları açıp kapatan insanlar. Teknik bir iş yapılıyor. Daha sonra kamera bu çalışma ortamından geriye çekiliyor ve radyonun hoparlöründen çıkıp bir çocuğun odasına geldiğinde tüm bunları dinleyen bir çocuk görüyoruz. Çocuğun zihninde canlandırdığı ise radyonun içinde bu olayları gerçekten yaşayan insanlar.  Sanki olanları radyonun içinden izliyor.

Günümüze gelindiğinde peki, durum neyi gösteriyor?

Bizim kuşağımız ve bir öncekine sorduğumuzda hemen hemen herkes aynı özlemi dile getirir: "Ah neydi o radyo tiyatroları… Arkası yarınlar vardı, radyonun başından ayrılamazdık.."

Ramazan boyunca her gün yayınlanan bir arkası yarınımız vardı, "Ramazan bereketi."  40'ı aşkın oyuncu ses verdi bu projede. Oyunun büyük kısmının kayıtlarını İstanbul'daki sanatçılarla aldık. Bir kısmı eskiden radyo tiyatrolarında oynamış insanlardı. Çalışma aralarındaki sohbetlerimizde, eskiden güzel radyo oyunların yapıldığını ve bu işlerde büyük zevk alarak çalıştıklarını anlattılar. Tekrar bu çalışmaların özlemi içinde olduklarını dile getirdiler.

Kadro isteyen, masraflı ve emek yoğun bir alan… Bu tür yapımlar ortaya koymak kolay değil. Bir bölüm için üç-dört gün çalışırsınız ama 15 dakika yayınlanır biter. TRT çok iyi bir yere kadar taşıdı radyo oyunlarını ama şu an tek tük yapımlar olduğunu duyuyorum. Tematik radyolar bundan 10 yıl öncesine kadar çok iyi yapımlar ortaya koyuyordu.  Şimdi tam anlamıyla bir faaliyet yok. Bazı popüler müzik radyolarının, üniversite radyolarının da arada bir yapımları oluyor. Bizim, kuruluşumuzdan bu güne, her gün arkası yarınlarımız oldu, radyo tiyatrolarımız oldu. Arada bir yayınladığımız bir yapım değil. Diyanet Radyo, geleneği devam ettirmeye kararlı. İnşallah bu tüm radyolarımıza örnek olur, cesaret verir.

Radyo tiyatrolarının eskilerde kalmış bir geleneğin yeniden canlandırılması olduğundan söz ettik. Peki, bahsettiğimiz bu gelenekle ilgili (veya eski radyo oyunlarına dair) aklınızda kalmış hatıralardan birini dinleyebilir miyiz sizden?

Küçüklüğümde bir kış günü, babamla bir terziye gitmiştik. Gözlüğünü burnuna indirmiş ceket yakası işleyen sakin bir adam, piknik tüpündeki çaydan yayınlan bir rayiha ve başka bir masada düğme diken küçük bir çırak; rafta duran transistorlu radyodan yayınlanan/yayınlan bütün dükkânı dolduran radyo tiyatrosunu dinliyorlar… Fakir bir ailenin yaşamını anlatıyor oyun. Soğuk karlı havada, sığınılacak sıcacık mutlu bir ortamdı o terzihane… İşimiz bitti babam beni çağırıyor, ama ben oyunun sonunu bekliyorum. Onu o ortamda dinlemek istiyorum. Mecburen çıktık, eve vardığımızda oyun bitmişti. Anneme oyunun kaçırdığım kısımlarını anlattırmış heyecanla dinlemiştim. O zaman o terzihanede içime yazdım/yazıldı bu meslek galiba… Hep yaptığım işleri o terzihanede dinleyen insanlar küçük çocuklar hayal ederim.

Yolda, trafikte, günün her saatinde severek dinlediğimiz, görselliğin çok ötesinde tamamen kendi algılarımızla şekillenen bir dünyaya kapı aralıyor radyo tiyatroları… Hayatın içinden konulara yer veriliyor elbette, ancak; biraz daha özele inerek, yayınlanan oyunlardan ve temalardan bahsedebilir miyiz?

Radyo oyunlarıyla şahsen benim vermek istediğim ne olabilir diye düşünmüş ve bir proje sunarken de şu mealde şeyler yazmıştım: Dinin oluşturmaya çalıştığı sosyal adaleti, ahlaklı insan modelini, Kuran kavramlarının pratik hayattaki karşılıklarını; erdemli davranışı, ahlaki eylemi, sebep ve sonuçlarıyla ortaya koyarak; yönlendirmenden, tek düze nasihat verici yaklaşımın dışında; yargılamadan, bir kesimi ötekileştirmeden, örselemeden, drama sanatın imkânlarıyla, diyaloglarla anlatmayı hedefliyoruz. Yazar Hasan Karaca yönetiminde bir yazar kadromuz var, Edebiyat eğitimi almış kişiler ve sürekli yazılar yazan insanlar oyunlarımızı bu ekip yazıyor… Uyarlama değil özgün eserler üretiyorlar, Drama çalışmaları için toplantılar oluyor ve ihtiyaç olan konular belirliyoruz. Bu alanlarda oyunlar üzerinde çalışıyoruz. 15'ten fazla radyo tiyatrosu, 9 arkası yarın yapmışız. Arkası yarınların büyük kısmı 35 bölümden fazla. Bunlardan bazıları sonlanmak üzere bazıları yeni bölümleriyle devam ediyor.

Dinleyenlerin hayal dünyasını zenginleştiren bu oyunların ailemizi, çocuklarımızı eğitici, bilgilendirici yönlerinden söz edebilir miyiz?

Görsel kurgusal yapımlara göre daha fazla düşünebilme imkânı sunuyor radyo oyunları; hayal günücün soyut üretimlerine daha fazla alan bırakıyor. Bir pedagogun radyo tiyatrolarına ilişkin değerlendirmesini okumuştum. Özetle şunları söylüyor: "Radyo tiyatroları çocukların zihinsel gelişimine destek olan en kolay aile içi aktivitelerden biridir. Bu kazanımların başında; zihinsel takip gücü gelir. Çocuklar radyo tiyatrolarını dinlerken, tiyatro içindeki ses efektleri ile oluşan ve fakat görselleri olmayan olayları zihinlerinde canlandırırlar. Böylece çocuk, soyut düşünebilme yeteneğini geliştirecek bir faaliyet içinde olur. Çocuklarda soyut düşünebilme gücünün gelişmesi dersi anlama, derslerde geçen soyut kavramları daha iyi yorumlayabilme, empati kurabilme, iletişim kurma sırasında muhatabına anlatacağı olayları zihninde canlandırabilme gibi birçok yeteneğin gelişmesinde rol oynar. Bunun yanı sıra dikkat dağınıklığı olduğu düşünülen çocuklarda radyo tiyatroları oldukça başarılı bir tedavi yöntemidir."

Peki, radyo tiyatroları bir tür olarak gelecekte de varlığını sürdürebilecek midir sizce? 

Bence yenilmeden devam edecek ve bu işe gönül vermiş insanlar olacak. Düşünün onca dijitalleştiğimiz çağda hala kitaplar basılıyor. e-gazetelerin kâğıda baskıyı bitireceği söyleniyordu yıllarca ama bitirmedi. Bir takım özverili insanlar gece yarılarına kadar çalışarak hala dergi çıkarıyor, onları yayına hazırlıyor, dağıtıyor hala yeni edebiyat dergisi çıkarma kararları alınıyor. Bunların hep yenileceği söylenirdi.

Radyo tiyatrolarını da üretebilecek birileri çıkacak. Arkası yarınlar diziye bir alternatif değil ya da dizi bu alanın bir gelişmiş şekli değil. Tıpkı romanın; öykünün hikâyenin gelişmiş şekli olmaması gibi. Radyo oyunları sahne tiyatrosunun sesle yapılanı ya da radyo tiyatroları sinema filminin görüntüsü olmayan hali değildir. Ayrı bir anlatım dili vardır radyo oyunlarının. Bu dil onu bambaşka bir dal haline getirir.

Son olarak bu alanda çalışıp, kendini geliştirmek isteyen kimseler için neler tavsiye edersiniz?İyi bir tiyatro eğitimi drama yazarlık eğitimi almak gerekiyor, gönül vermek gerekiyor. Bir dert edinmek gerekiyor. Anlatabilecek hikayeler biriktirmek gerekiyor. Hayal dünyasını diri tutacak faaliyetler gerekiyor.

Bu keyifli söyleşi için şimdiden çok teşekkür ediyorum.

Ben teşekkür ederim, bu yitip gitmiş mecrayı diriltmeye çalıştığımız bu çabayı duyurarak bizlere destek olduğunuz için.